هدف این گزارش بررسی نقش پتروپالایشگاهها در تكميل زنجيره ارزش نفت و گاز و بررسی وضعيت این صنعت در ایران است. نتایج این گزارش نشان میدهد که پتروپالایشگاهها در مقایسه با پالایشگاهها حاشيه سود بالاتری دارند.

 

به گزارش پتروپالایشگاه ستاره سبز سیراف، در ایران و با هدف تكميل زنجيره نفت و گاز و ارزشآفرینی بيشتر، تعدادی از مجتمعهای پتروشيمی در مجاورت مجتمعهای پالایشی ایجاد شدند. اما صبغه استراتژی تأمين سوخت در پالایشگاههای کشور سبب شده که از یك طرف اقتصاد پالایشگاههای کشور در وضعيت مناسبی نباشد و از طرف دیگر مجتمعهای پتروشيمی با مشكلات کمّی وکيفی خوراك مواجه باشند .

در حال حاضر رویكرد تلفيقی پتروپالایشی در کشور ضعيف است و این موضوع سبب شده که صنعت پالایش کشور به تنهایی از اقتصاد ضعيفی برخوردار باشد. از سویی تمرکز صنعت پتروشيمی کشور بر خوراك گاز و توليد محصولات بر پایه گاز نيز موجب توسعه نامتوازن این صنعت شده است.

به منظور ایجاد و تقویت رویكرد تلفيقی پتروپالایشگاهها مواردی از جمله یكپارچه شدن نظام سياستگذاری و تنظيمگری دو صنعت پالایش و پتروشيمی ،تجدید ساختار نظام سهامداری مجتمعهای پالایش و پتروشيمی موجود، تغيير رویكرد در تخصيص خوراك و تحویل ترکيبی از خوراكهای مایع و گاز به صنعت پتروشيمی توسط وزارت نفت پيشنهاد میشود.

 

مقدمه

ایران با داشتن 33.5 تریليون مترمكعب ذخایر گاز با سهم 18 درصدی، رتبه اول جهان در ميزان ذخيره گاز و با توليد بيش از 200 ميليارد مترمكعب گاز طبیعی، 5.8 درصد از ميزان توليد گاز جهان را به خود اختصاص داده است. ازاینرو ایران امتيازی ویژه در توسعه واحدهای پتروشيمی با خوراك گاز دارد. در عين حال ایران دارای 158 ميليارد بشكه ذخایر نفت خام است. در سال 2017 روزانه 4.9 ميليون بشكه نفت در کشور توليد و  1.96 ميليون بشكه در روز پالایش میشود^{. ]1[} در سال 1396 روزانه حدود 659.6 هزار بشكه ميعانات گازی توليد شد که بخشی از آن صادر و بخش دیگر در واحدهای پالایشگاهی و پتروشيمی استفاده میشود.

کشورهای پيشرو اعم از واردکننده و صادرکننده نفت با سرمایه گذاریهای بزرگ در پروژههای پتروپالایشگاهی به دنبال تسخير بازارهای جهانی و ایجاد تنوع در سبد محصولات نفتی و پتروشيميایی خود هستند. در واقع تلفيق دو صنعت پالایش نفت و پتروشيمی و نگاهی جامع در نظام برنامه ریزی، موجب بهره برداری حداکثری از فرصتهای بين این دو صنعت میشود.

در این گزارش وضعيت صنعت پالایش در ایران و جهان، ساخت مجتمعهای پتروپالایشگاهی و تأثير آنها بر اقتصاد و سوددهی پروژهها بررسی شده است. وضعيت صنعت پتروپالایشگاهی در ایران بررسی خواهد شد و با ذکر چند نمونه، شرایط فعلی و آینده این صنعت روشن تر خواهد شد. در نهایت بعد از جمع بندی پيشنهادهایی برای حرکت به سمت پتروپالایشگاهها و افزایش ارزش افزوده محصولات سبد نفتی کشور ارائه خواهد شد.

 

1. 1. صنعت پالايش

با توجه به گزارش ساليانه اوپك در خصوص پيش بينی آینده نفت در دنيا، بازار جهانی نفت بر صنعت پالایش تأثيرگذار خواهد بود. افزایش ظرفيت ساليانه پالایشی در سالهای آتی باعث افزایش رقابت در بازارهای فروش فراورده و کاهش حاشيه سود پالایشی خواهد شد .در حال حاضر آمریكا با در اختيار داشتن 140 پالایشگاه و ظرفيت پالایش روزانه 18 ميليون و 650 هزار بشكه، صدرنشين کشورهای پالایشی است که با این رقم ،19 درصد ظرفيت پالایشی جهان را از آن خود کرده است. چين با 14.1 ميليون بشكه ظرفيت پالایش در سال 2016 رتبه دوم صنعت پالایش را به خود اختصاص داده است .ایران با در اختيار داشتن 10 پالایشگاه (با در نظر گرفتن پالایشگاه ستاره خليج فارس با ظرفيت اسمی 360 هزار بشكه پالایش ميعانات گازی) رتبه دهم کشورهای پالایشی جهان را در اختيار دارد( نمودار 1).

عربستان به دليل بهره مندی از خوراك مایع حاصل از پالایشگاهها و پروپان و بوتان حاصل از گازهای همراه نفت در توليد الفينها، آروماتيكها و مشتقات آنها فعال است و رقيب اصلی ایران در منطقه به شمار میرود .

در سال 2017 تعداد 9 پالایشگاه نفتی با مجموع ظرفيت 2.9 ميليون بشكهای در عربستان فعاليت کردند. شرکت آرامكو به صورت انحصاری 6 پالایشگاه از این تعداد را در اختيار دارد و بقيه به صورت سرمایه گذاری مشترك است. همچنين عربستان 5 پالایشگاه مشارکتی بين المللی به شرح زیر دارد:

• پالایشگاه فوجيان: در چين
• پالایشگاه ساینوپك سنمی: در چين
• پالایشگاه موتيوا: با مشارکت موتيوا انترپرایز، در ایالات متحده آمریكا
• پالایشگاه شووا شل: با مشارکت رویال داچ شل، در ژاپن
• پالایشگاه اس ـ اویل: با مشارکت اس ـ اویل، در کره جنوبی

در جدول 1 پالایشگاهها و ظرفيتهای آنها برای دو کشور ایران و عربستان تا پایان سال 2017 ارائه شده است.

شایان ذکر است که فاز دوم پالایشگاه ستاره خليج فارس به ظرفيت 120 هزار بشكه در سال 2018 راه اندازی شده است و در مجموع ظرفيت پالایشی ایران به 2020 هزار بشكه در روز رسيده است. با راهاندازی فاز سوم این پالایشگاه در سال 2019 ظرفيت پالایشی ایران به 2140 هزار بشكه در روز خواهد رسيد .

 

نمودار 1. 10 قدرت برتر پالايشي جهان در سال 2016 ^]3[

 

1–1. حاشيه سود

در استفاده از نسبت حاشيه سود باید توجه داشت که پالایشگاه در چه ناحيه ای قرار دارد. برای مثال مقایسه حاشيه سود نفت گاز توليدی ایالات متحده با حاشيه سود نفت گاز توليدی یك پالایشگاه اروپایی اشتباه است ،زیرا در حال حاضر (به نقل از EIA) قيمت نفت خام دریافتی پالایشگاههای آمریكایی به طور متوسط 4درصد کمتر از نفت خام تحویلی به پالایشگاههای اروپایی و آسيایی است.¹ به همين دليل این تخفيف سبب افزایش حاشيه سود محصولات پالایشگاهی در ایالات متحده و رشد سودآوری پالایشگاههای آمریكایی نسبت به سایرین خواهد بود. در جدول 2 ميانگين حاشيه سود سه منطقه پالایشی به صورت ساليانه طی سالهای 2010 تا 2016 نشان داده شده است.

 

جدول 2. ميانگين حاشيه سود در سه منطقه اصلي پالايشي براي سالهاي 2010 تا 2016

همانگونه که در جدول 2 نشان داده شده است، حاشيه سود پالایشی ایالات متحده بين 3 تا 4 دلار بيشتر از سایر مناطق است.

 

2–1. نگاهي به وضعيت صنعت پالايش در كشور

نفتا به عنوان یكی از محصولات برج تقطير در پالایشگاهها، ماده اصلی در توليد بنزین است. این برش نفتی را میتوان به عنوان خوراك مایع در توليد گستره وسيعی از محصولات پتروشيمی مورد استفاده قرار داد. از طرفی با توجه به اینكه ایران یكی از واردکنندگان بنزین است، لذا سياستهای کلی کشور هم اکنون به سمت خودکفایی در توليد بنزین متمرکز شده است. پالایشگاه ميعانات گازی ستاره خليج فارس با ظرفيت پالایش 360 هزار بشكه در روز ميعانات گازی، یكی از پالایشگاههای استراتژیك در زمينه رسيدن به خودکفایی کشور در زمينه بنزین است. این پالایشگاه از 3 فاز تشكيل شده است که هر فاز آن ظرفيت پالایش 120 هزار بشكه ميعانات را داراست. هم اکنون فازهای اول و دوم این پالایشگاه راه اندازی شده است که با راهاندازی کامل این پالایشگاه ،در صورت اصلاح الگوی مصرف این فراورده، کشور در چند سال آتی به خودکفایی در توليد بنزین خواهد رسيد .در حال حاضر تمامی پالایشگاههای

                                               

1. 1. Nicholas Sakelaris–dallas Business Journal

نفت کشور بنزین توليد میکنند (جدول 3). تعدادی پالایشگاه نيز مقرر شده که توسط دولت و بخش خصوصی راهاندازی شوند، از جمله این پالایشگاهها طرح فراگير پالایشی سيراف است که در حال حاضر نسبت به بقيه پروژهها جدیتر در حال پيگيری است .8 پالایشگاه برنامه ریزی شده در این طرح، روزانه 280 هزار بشكه نفتا توليد خواهند کرد که تمامی این ميزان نفتا برای صادرات در نظر گرفته شده است.

 

جدول 3. پالايشگاههاي در حال فعاليت در ايران و ميزان توليد فراوردههاي اصلي پالايشگاه^]5[

 

2. 2. نگاهي به وضعيت صنعت پتروشيمي در كشور

ایران دومين قدرت اقتصادی خاورميانه و شمال آفریقا بعد از عربستان است و در سال 2017 در حدود 2.4 درصد از توليدات پتروشيمی جهان و 22.5 درصد از توليدات خاورميانه توسط صنعت پتروشيمی با ظرفيت اسمی 64 ميليون تن در سال و ظرفيت عملی 53.6 ميليون تن در ایران توليد شده است.^]6[ مقرر شده بود که با بهرهبرداری از طرحهای نيمه تمام در سال 1397حدود هشت ميليون تن به ظرفيت توليد محصولات پتروشيمی افزوده شود که حدود سه ميليون تن از این هدف محقق شد. مطابق برنامه ششم مقرر شده است که ظرفيت توليد محصولات پتروشيمی به 100 ميليون تن در سال برسد .

آنچه اهميت دارد ترکيب محصولات پتروشيمی کشور و ارزش هر تن محصول صادراتی در این صنعت است. در جدول 4 مقدار و ارزش صادرات پنج گروه اصلی محصولات پتروشيمی در سال 1396 ارائه شده است .

 

جدول 4. مقدار و ارزش صادرات پنج گروه اصلي محصولات پتروشيمي در سال 1396

مأخذ: اطلاعات دریافتی از شرکت ملی صنایع پتروشيمی.

 

شایان ذکر است از 6.8 ميليون تن محصول صادراتی گروه مواد پایه و شيميایی ،4/4 ميليون تن آن به محصول متانول به ارزش 1.4 ميليارد دلار (ارزش هر تن متانول صادراتی 318 دلار بر تن) تعلق داشته است. در جدول 5 ميزان و ارزش تعدادی از محصولات عمده صادراتی کشور به دیگر مناطق جهان به ترتيب اولویت ارائه شده است .

 

جدول 5. ميزان و ارزش برخي از محصولات عمده صادراتي كشور

 

همان طور که آمار جدول 5 نشان میدهد عمده صادرات محصولات پتروشيمی کشور، محصولات بر پایه خوراك گاز است از جمله متانول و اوره که نسبت به محصولات با پایه خوراك مایع از جمله پلیپروپيلن ارزشافزایی کمتری دارند .

بررسی طرحهای در دست اجرای صنعت پتروشيمی نيز حاکی از آن است که دولت برنامه های خود را بيشتر معطوف ساخت پتروشيمی ها برمبنای خوراك گاز کرده است. این در حالی است که عمده محصولات بر پایه گاز از جمله اوره، آمونياك و متانول با هدف صادراتی توليد میشوند و در زنجيره ارزش محصولات مورد نياز صنایع پایيندستی کشور، قرار نمیگيرند. این موضوع نمود روشنی از عدم توازن توسعه صنعت پتروشيمی کشور بين دو گروه از محصولات پایه و نهایی توليد شده در این صنعت است. توسعه پتروپالایشگاهها و توليد محصولات بر پایه خوراك مایع میتواند در اصلاح این روند مؤثر باشد .

 

3. 3. پتروپالايشگاهها و تكميل زنجيره ارزش نفت

تكميل زنجيره ارزش صنعت نفت و گاز در جهت افزایش ارزش افزوده و جلوگيری از خام فروشی یكی از اصولی است که برای سوق دادن درآمدهای نفتی به سمت توليد داخلی در سياستهای کلی برنامه ششم توسعه مورد تأکيد قرار گرفته است. توسعه یكنواخت و پایدار زنجيره ارزش نفت و گاز، مستلزم گره خوردن سياستهای توسعهای صنعت پالایش و پتروشيمی است.

 

1–3. پتروپالايشگاه

طبق گزارش شرکت توتال، در سال 2020 رشد تقاضای جهانی برای محصولات نفتی 1/1درصد و برای پليمر 3/3درصد خواهد بود. ^]10[ با در نظر گرفتن این موضوع، ایجاد یك سيستم ترکيبی از پالایش و پتروشيمی( پتروپالایشگاه) ضروری به نظر میرسد .

پتروپالایشگاه عبارت است از یكپارچگی بين مجتمع های پالایشی و پتروشيمی که با هدف تنوع در محصولات، کاهش قيمت تمام شده محصولات ،بهينه سازی راندمان، افزایش سودآوری و بهينه سازی مصرف انرژی پایه ریزی شده است.

پيكربندی پتروپالایشگاهها متناسب با نوع خوراك، ساختار زنجيره ارزش و بازار هر کشور متفاوت است، اما میتوان پتروپالایشگاهها را از لحاظ ساختار به سه دسته کلی تقسيم کرد:

• پالایشگاه + کراکربخار
• پالایشگاه + واحد آروماتيك
• پالایشگاه + کراکربخار+ واحد آروماتيك.

جدول6 تعدادی از جریانهای پالایشگاهی که میتوانند به عنوان خوراك با کيفيت پتروشيمی استفاده شوند، نشان میدهد .در حالت عادی این برشها به عنوان سوخت یا موادی که به سوخت اضافه میشوند استفاده میشوند.

 

جدول 6. كاربردهاي جايگزين جريانهاي پالايشگاه در پتروشيمي ها

در یك پتروپالایشگاه لازم است تا جریانهایی از مواد توسط پالایشگاه به کراکر بخار یا واحد آروماتيك سازی تحویل داده شود تا محصولات پتروشيمی توليد شوند (نمودار2). موادی که میتوانند از طریق پالایشگاه به کراکر بخار وارد شوند عبارت از: نفتا (به ویژه نفتای سبك) ،گازمایع (پروپان+ بوتان) پروپيلنFCC ، گاز خشك(Dry Gas)  و گاز خروجی پالایشگاهها( Off Gas) هستند. نوع خوراك بر اساس هزینه تمام شده، دسترسی، کيفيت و بهره وری انتخاب میشود. محصولاتی هم که از فرایند کراکينگ بخار حاصل میشود عبارتند از: هيدروژن، اتيلن، پروپيلن، الفينهای چهارکربنه و بنزین پيروليز.

 

نمودار 2. اشتراک جريانهاي مواد در پتروپالايشگاه

2–3. مزاياي ساخت واحدهاي پتروپالايشگاهي

افزایش حاشيه سود فراوری نفت، کاهش آلودگی، کاهش هزینه های تأمين خوراك، مدیریت یكپارچه و هماهنگی ميان واحدها از مزایای ایجاد واحدهای پتروپالایشگاهی است. مدیریت یكپارچه و هماهنگی آسان تر نسبت به حالتی که پالایشگاه و پتروشيمی مدیران جداگانه داشته باشند و همچنين توان استفاده از هيدروکربنهای سنگين به عنوان خوراك واحد پتروشيمی از دیگر مزایای احداث پتروپالایشگاه است. در یك مجموعه پتروپالایشی با اشتراك گذاری جریانهای مواد، نيروی انسانی و سرویسهای مختلف همچون خدمات زیست محيطی و حمل ونقل بين واحدهای مختلف، در نهایت بازدهی کل مجموعه افزایش میباید.

شایان ذکر است یك پتروپالایشگاه نسبت به واحدهای جداگانه پالایشی و پتروشيمی چالشهایی را نيز به همراه خواهد داشت. نياز به سرمایه گذاری بيشتر، پيچيده تر شدن فرایند و به دنبال آن پيچيدگی کنترل فرایند از جمله این چالشهاست.

برای مثال یكی از مواد پر مصرف در پالایشگاهها، هيدروژن است، در حالی که یكی از محصولات جانبی پتروشيمی ها هيدروژن است. یكی دیگر از محصولات جانبی واحدهای پتروشيمی، بنزین با اکتان بالاست که میتوان آن را جداسازی کرده و یا جهت بالابردن عدد اکتان مخزن اختلاط بنزین در پالایشگاه اضافه نمود. بازیابی گاز خروجی از واحد کراکينگ بستر سيال (FCC) پالایشگاه نيز میتواند در واحدهای پتروشيمی برای توليد اتيلن استفاده شود. پروپيلن از دیگر محصولات FCC است که یكی از مهمترین خوراكهای پتروشيمی است. احداث و بهرهبرداری واحدهایFCC  در تحقق پتروپالایش و توسعه زنجيره ارزش محصولات پتروشيمی اثرگذار خواهد بود. در حال حاضر در کشور دو پالایشگاه امام خمينی شازند اراك و پالایشگاه آبادان دارای واحدهای RFCC وFCC هستند.

در برخی موارد همچون اطمينان هميشگی از خوراك پایدار، عدم انقطاع در توليد به دليل عدم ورود کشتی خوراك (بسته به نحوه دریافت خوراك)، قدرت تحرك شرکت در بازار که میتواند با ذخيره سازی محصول ميانی یا انتهایی قيمت را تنظيم نماید، از جمله مزایای ایجاد پتروپالایشگاههاست. در نمودارهای 3 و 4 مقایسهای بين ارزش افزوده محصولات حاصل از یك پالایشگاه به تنهایی و همچنين ارزش افزوده محصولات پتروپالایشگاه در مقایسه با خوراك نفت خام انجام شده است.

همانگونه که از نتایج برمیآید ،محصولات توليدی مانند پارازایلن و بوتادین و سایر محصولات پتروشيمی ارزش افزوده بسيار بالاتری نسبت به فراورده های پالایشگاهی ایجاد میکنند .

در نمودار 5 حاشيه سود این دو وضعيت، مقایسه شده است. با توجه به نمودار ،حاشيه سود ناخالص طرح از 7 تا 15.7 دلار به ازای هر یك ميليون بشكه، با ایجاد پتروپالایشگاه به منظور توليد محصولات پتروشيميایی افزایش نشان میدهد.

 

نمودار 3. ارزشافزوده محصولات در پالايشگاه^]11[

نمودار 4. ارزشافزوده محصولات در يک پتروپالايشگاه^]11[

نمودار 5. مقايسه حاشيه سود ناخالص با تبديل پالايشگاه به پتروپالايشگاه^]11[

*GRM:  Gross Refining Margin.

 

 

از آنجا که فناوری یكپارچه واحدهای پتروپالایشگاهی یك رویكرد جهانی است، لذا کشورها سعی میکنند از ابتدا مجتمع های خود را به صورت یكپارچه تعریف کنند و سياست غالب، اخذ فناوریهای جدید در قالب ساخت واحدهای پتروپالایشگاهی است. از جمله مزایای اینگونه فناوریها بازیافت گرما در فرایند ایزومری پالایشگاههای نفتی است. از طرف دیگر، مدیریت هيدروژن ميان واحدهای پالایشگاهی و پتروشيمی فراهم است. با توجه به فراهم بودن خوراك واحدهای پتروشيمی، با کاهش هزینه ها و بهبود عملكرد در مجتمعهای پتروپالایشگاهی روبه رو خواهيم بود.

 

4. 4. صنعت پتروپالايش در جهان

با توجه به مزیتهای نسبی طرحهای پتروپالایشگاهی، اخيراً در منطقه خاورميانه و آسيا از جمله کشورهای عربستان سعودی و چين واحدهای پتروپالایشگاهی تأسيس شده است. شرکت ساتورپ عربستان سعودی در منطقه الجبيل نمونهای از سرمایهگذاری در بخش پتروپالایشگاهی است. در چين نيز گرایش به سمت راهاندازی طرحهای پتروپالایشگاهی وجود دارد. طرح احداث یك واحد پتروپالایشگاهی به ارزش 40 ميليارد دلار در چين توسط عربستان نمونهای از این گرایش هاست .صنعت پالایش ژاپن دارای 27 پالایشگاه است که ظرفيت آنها بين 30 هزار بشكه تا 270 هزار بشكه متغير است. تقریباً تمامی واحدهای پالایشی این کشور در کنار فراوردههای سوختی به توليد محصولات پایه صنعت پتروشيمی از جمله آروماتيكها و الفينهای سبك نيز اقدام میکنند. 4 شرکت بزرگ صنعت پالایش روسيه (روسنفت، باشنفت، لوكاویل و گازپروم نفت) برای افزایش حاشيه سود خود در کنار فعاليتهای پالایشی به حوزه پتروشيمی نيز روی آورده اند .شرکت لوكاویل دارای دو پتروپالایشگاه نتروخيم¹ در بلغارستان و ایساب² در ایتالياست. شرکت نفت و گاز مالزی ،پتروناس، از سال 2014 پروژه احداث پتروپالایشگاهی در پنگرانگ³ در جنوب منطقه جوهور⁴ مالزی را در دست اقدام دارد. شرکت پالایش و صنایع نفتی عمان، اُُرپيك، دارای دو پالایشگاه به نامهای ميناء الفحَََل و صُحُار است. این مجموعه پس از راهاندازی به مجموعههای پتروشيمی موجود مرتبط میشوند .پالایشگاه استار⁵ ترکيه یك ميليون تن در سال نفتا توليد میکند که تمامی آن به عنوان خوراك به مجمتع پتروشيمی پتكيم⁶ توليدکننده محصولات پتروشيمی ارسال میشود. پتروپالایشگاه ژانجيانگ⁷ در چين با سرمایهگذاری حدود 9 ميليارد دلار در حال ساخت است که برای اجرای فاز اول این پتروپالایشگاه 5.1 ميليارد دلارهزینه خواهد شد. این پروژه با سهام برابر بين شرکت ملی نفت کویت و سينوپك چين ساخته خواهد شد. ظرفيت پالایشگاه این مجموعه 300 هزار تن در روز( 15 ميليون تن در سال) نفت خام است. سوختهای توليدی این مجموعه مانند گازوئيل استاندارد یورو6 خواهند داشت. انتظار میرود در بخش پتروشيمی این مجموعه ساليانه 460 هزار تن پلی اتيلن و 750 هزار تن پلی پروپيلن توليد گردد. فاز اول این مجموعه پتروپالایشگاهی با اندکی تأخير در سال 2020 به بهره برداری خواهد رسيد.^]12[ در جدول 7 ظرفيت، مشخصات و محصولات برخی از پتروپالایشگاهها در جهان عنوان شده است.

 

جدول 7. نام و مشخصات برخي از پتروپالايشگاهها در جهان

                                               

1. Netrokhim
2. ISAB
3. Pengerang
4. Johor
5. Star
6. Petkim
7. Zhanjiang

5. 5. صنعت پتروپالايش در ايران

در ترمينولوژی صنعت نفت ایران، یكپارچه سازی پالایشگاه و پتروشيمی، پتروپالایشگاه ناميده میشود .این یكپارچگی در اصطلاح رایج دنيا، مجتمع پالایش و پتروشيمی¹ نام دارد. باید توجه داشت که هدف از ساخت مجتمعهای پتروشيمی در مجاورت پالایشگاهها تأمين خوراك واحد پتروشيمی و ایجاد زنجيره ارزش است. برای مثال، مجتمعهای پتروشيمی آبادان، تبریز، اصفهان، بيستون و اراك از جمله این موارد هستند. مجتمع پتروشيمی آبادان اولين و بزرگترین مجتمع در ایران و خاورميانه است که از گازهای سبك و خروجی پالایشگاه به عنوان خوراك استفاده میکند .

با یك نگاه کلی به صنعت پالایش کشور میتوان دریافت که وجود 7 پالایشگاه نفت با عمر بالای 30 سال در کشور موجب شده ایران در زمره پيرترین صنایع پالایش نفت در جهان قرار گيرد .ایران همواره به دليل تقاضای داخلی نياز به واردات فراوردههای نفتی داشته است (هر چند کشور ایران در بعضی از فراوردهها از جمله گاز مایع و نفت کوره صادرکننده محسوب میشود). ذخایر عظيم نفتی و قيمت پایين نفت خام توليدی در داخل کشور میتواند یك فرصت بی نظير برای توسعه صنعت پالایش و پتروشيمی در ایران باشد. متأسفانه رویكرد تلفيقی پتروپالایشی در کشور ضعيف است و همين موضوع نيز سبب شده است که صنعت پالایش به تنهایی از اقتصاد ضعيفی برخوردار باشد. این در حالی است که صنعت پالایش به عنوان یك صنعت زیرساخت و بنيادی در کنار سایر صنایع تكميلی از جمله مجتمع های شيميایی، پليمری، روغن سازی ،قيرسازی و سایر محصولات ویژه از اقتصاد مطلوب تری برخوردار خواهد بود .

در شرایط فعلی ساخت و راه اندازی پالایشگاه های نفت در مقایسه با طرحهای پتروپالایشگاهی سودآوری اقتصادی پایينتری دارند. به منظور افزایش سودآوری، بهره وری و کاهش هزینه ها طرح

                                               

1. 1. Integrated Refinery and Petrochemical Complex

یكپارچه سازی پالایشگاههای نفت و مجتمعهای پتروشيمی به عنوان یك راه حل میتواند بسيار مفيد باشد .با توجه به آغاز روند خصوصی سازی مجتمع های پتروشيمی و پالایشگاههای نفت، باید ساخت و راه اندازی طرحهای پتروپالایشگاهی از زمان آغاز هر یك از این واحدها در دستور کار قرار گيرد. پتروپالایشگاه نفت شازند با راهاندازی واحد RFCC در این پالایشگاه و کاهش ميزان توليد نفت کوره با ظرفيت متوسط روزانه حدود 180 هزار تن در سال (به عنوان یك محصول استراتژیك پتروشيميایی) راهاندازی شده است. پروپيلن توليدی این واحد به مجتمع های پتروشيمی جم، مارون و نوید زرشيمی تحویل داده میشود. هر چند نامگذاری این مجموعه به نام پتروپالایشگاه چندان مناسب نيست، اما میتواند یك قدم مثبت در پيمودن مسير تبدیل این پالایشگاه به یك مجموعه پتروپالایشگاهی با نصب و راهاندازی واحدهای جدید و تبدیل پروپيلن توليدی به محصولات پليمری و دیگر مواد مشتق از پروپيلن مانند 1- هگزن و اکساليك اسيد که هماکنون از طریق واردات تأمين میشوند، باشد.

پترو پالایش کنگان نيز از طرحهای پتروپالایشگاهی در کشور است که تا پایان دیماه 1397 حدود 77 درصد پيشرفت فيزیكی داشته است .

 

1–5. بررسي چند نمونه

1–1–5. طرح فراگير پالايشي سيراف

طرح فراگير پالایشی سيراف با ظرفيت 480 هزار بشكه در روز به عنوان بزرگترین پالایشگاه ميعانات گازی در دنيا شناخته میشود. این طرح با هدف جلوگيری از خام فروشی ميعانات گازی، ایجاد ارزشافزوده، اشتغالزایی، تضمين توليد حداکثری از ميدان گازی پارس جنوبی در قالب 8 پالایشگاه ميعانات گازی مستقل هر یك به ظرفيت 60 هزار بشكه در روز با الگوی فرایندی مشابه در منطقه ویژه اقتصادی انرژی پارس جنوبی در حال احداث است. پالایشگاههای ميعانات گازی سيراف در صورت راهاندازی حدود 22درصد به ظرفيت پالایشی کشور اضافه خواهند کرد. مجموع ميزان گاز مایع و نفتای سبك و سنگين تصفيه شده برابر 87 ميليون بشكه معادل نفت خام است که میتواند به عنوان خوراك مایع در اختيار صنعت پتروشيمی قرار گيرد (نمودار 6). روزانه 280 هزار بشكه نفتا در پارك پالایشگاهی سيراف توليد خواهد شد، لذا خوراك مایع پتروشيمی کشور حدود 130 درصد افزایش مییابد.

با توجه با اینكه تقاضا برای محصولات لاستيكی و پلاستيكی از جمله در صنایع بسته بندی، خودروسازی و لوازم خانگی سير افزایشی دارد، ازاین رو کشور باید به سمتی پيش برود که به جای صادرات این محصول کليدی، واحدهای پتروشيمی احداث شوند تا با توليد محصولاتی مانند بنزن، زایلن، رفينيت، محصولات سبك و سنگين پس از آن تحت فرایندهای تكميلی زنجيره ارزش، محصولات با ارزش افزوده بالاتر مانند دیمتيلترفتالات (DMT) و اسيد ترفتاليك (PTA) برای توليد پلیاسترها و الياف مصنوعی ،ویتامينها، ترکيبات دارویی، سموم دفع آفات، انيدریدفتالئيك PA، دی اکتيلفتالات (DOP)، رنگها، اتيل بنزن (برای توليد پلیاستایرن)، الكيل بنزن خطی و دو دسيلبنزن (برای تهيه شویندهها)،سيكلوهگزان (برای تهيه نایلون)، فنل، نيتروبنزن، انيدرید مالئيك، حلالها، آفتکشها و علفکشها و به دنبال این محصولات واحدهای بوتادین به عنوان ماده اوليه لاستيك، اتيلن به منظور توليد پلیاتيلن ،محصول مهم و استراتژیك پروپيلن و… تبدیل نمود. ازاین رو انتظار میرود از هم اکنون برنامه ریزیها برای احداث صنایع پتروشيمی در پایيندست پالایشگاههای سيراف با هدف توليد محصول نهایی که به دست مصرف کننده برسد، در دستور کار قرار گيرد .

 

نمودار 6. تأثير پالايشگاههاي فراگير پالايشي سيراف بر ظرفيت خوراک واحدهاي پتروشيمي كشور

2–1–5. پالايشگاه و پتروشيمي شازند

خوراك پتروشيمی شازند نفتاست. این پتروشيمی با مصرف حدود 880 هزار تن نفتا در سال نسبت به سایر پتروشيمی ها، نفتای بيشتری مصرف میکنند و تغييرات قيمتی نفتا تأثير زیادی بر روی اقتصاد این شرکت دارد .طبق طراحی اوليه مقرر شده بود خوراك این مجمتع از طریق خط لوله از دو پالایشگاه شازند و اصفهان تأمين شود، اما خرید خوراك از طریق این دو خط لوله پس از تصميماتی که در خصوص بنزین سازی در کشور گرفته شد کاهش یافته و هم اکنون پتروشيمی شازند خوراك نفتای مورد نياز خود را از عراق و کشورهای حوزه خليج فارس از طریق تانكر تأمين میکند. در این شرایط ميزان 5درصد تخفيف که به خوراك تعلق میگيرد، برای حمل مواد اوليه توسط تانكرها هزینه میشود و اقتصاد پتروشيمی را تحت تأثير قرار داده و سوددهی شرکت را کاهش میدهد. لذا به کارگيری سياستهایی به منظور از سرگيری تأمين خوراك این پتروشيمی از پالایشگاه شازند، باعث شكل گيری مجموعهای به نام پتروپالایشگاه شازند خواهد شد که اقتصاد بالاتری نسبت به شرایط حاضر برای پالایشگاه شازند و پتروشيمی شازند خواهد داشت .

 

نمودار 7. نمودار جرياني توليد شركت پتروشيمي شازند

3–1–5. پالايشگاه و پتروشيمي تبريز

وضعيت مشابه با شازند در تبریز وجود دارد. خوراك اصلی پتروشيمی تبریز نيز مانند پتروشيمی شازند نفتا است. ساليانه 365 هزار تن نفتا در پتروشيمی تبریز به محصولات متفاوتی مانند انواع پلیاتيلن سبك و سنگين، پلیاستایرن و انواع گریدهای ABS تبدیل میشود. در هنگام تأسيس پتروشيمی تبریز در جوار پالایشگاه این شهر، بنا بود که خوراك نفتای مورد نياز این شرکت از پالایشگاه تبریز و همچنين پالایشگاه تهران تأمين گردد. اما به مرور زمان و با انجام طرحهای توسعه ای که در این دو پالایشگاه با توجه به شرایط حاکم بر کشور انجام شد، نفتای توليد شده در این دو پالایشگاه نيز به سمت توليد بنزین پيش رفت. ازاینرو تأمين خوراك در این پتروشيمی نيز هماکنون با مشكلاتی مشابه پتروشيمی شازند مواجه است. شایان ذکر است با توجه به اینكه بخشی از سهام پتروشيمی تبریز در مالكيت پالایشگاه تبریز است، انتظار میرود با تعامل بيشتر این دو مجموعه مشكلات تأمين خوراك مجتمع پتروشيمی تبریز مرتفع شود .

 

 

نمودار8.  نمودار جرياني توليد شركت پتروشيمي تبريز

 

 

6. 6. سناريوهاي پيش رو

با توجه به مطالب فوق و آمارهای رسمی منتشر شده، با در نظر گرفتن ميزان توليد گاز مایع، بنزین ،نفتا و نفت سفيد در پالایشگاههای موجود و در حال ساخت کشور و همچنين مزایای ساخت پتروپالایشگاهها سه سناریو میتواند مطرح شود:

سناریوی اول: توليد حداکثری بنزین به منظور حفظ خودکفایی در زمينه این محصول

سناریوی دوم: ساخت پتروشيمی در کنار پالایشگاههای موجود

سناریوی سوم: ایجاد پترو پالایشگاههای جدید

در سناریوی اول که هماکنون سياست حاکميت کشور بر این مبناست، نفتای حاصل از پالایشگاههای کشور مستقياً به بنزین تبدیل میشود. با توجه به داده های موجود این حاشيه سود در حدود 11 الی 12 دلار به ازای هر بشكه است. از طرفی نيز برخی دیگر از محصولات حاشيه سود منفی دارند و این موضوع باعث میشود حاشيه سود نهایی پالایشگاه به 3 الی 4 دلار به ازای هر بشكه برسد که از منظر اقتصادی این ميزان سود با توجه به سرمایه گذاریهای لازم عدد قابل توجهی نباشد. به علاوه اینكه بسياری از مسائل و مشكلات زیست محيطی را نيز به دنبال خواهد داشت .

در سناریوی دوم میتوان به منظور افزایش ارزش افزوده و تكميل زنجيره ارزش نفت و جلوگيری از خام فروشی در راستای سياستهای اقتصاد مقاومتی اقدام به احداث پتروشيمی هایی بر مبنای خوراك مایع نفتا کرد تا محصولات با ارزشتر که برخی از آنها در حال حاضر به کشور وارد میشود، توليد شوند. همانگونه که قبلاً نيز عنوان شد حاشيه سود ناخالص پتروپالایشگاه ها نسبت به یك پالایشگاه بيش از دو برابر است که جذابيت اقتصادی آن را افزایش میدهد. در این صورت به جای وارد کردن محصولات با ارزش افزوده بالای پتروشيمی، میتوان بنزین مورد نياز کشور را وارد نمود و در ازای آن محصولات پتروشيمی را صادر کرد.

در بررسی سناریوی سوم باید توجه شود که صادرات نفت خام حاشيه امنيت پایينی به دليل نوسانات قيمت نفت دارد. اما در صورتی که همين نفت خام به محصولات پالایشی و در ادامه به محصولات پتروشيمی تبدیل گردند، حاشيه سود و امنيت بالایی برای صادرات محصولات نفتی و پتروشيميایی حاصل خواهد گردید. زیرا این محصولات با تأخير زمانی نسبت به نفت خام دچار نوسان قيمت میشوند. لذا یكی از مهمترین راهكارها برای تثبيت نسبی اقتصاد کشور و جلوگيری از تأثيرپذیری شدید اقتصاد از نوسانات قيمت نفت و همچنين دستيابی به حاشيه سود بسيار بالاتر و رونق اقتصادی باید در کنار حفظ بازار فروش نفت خام در جهان، تمهيدات لازم در جهت احداث واحدهای پتروپالایشی در کشور اندیشيده شده و به صورت جدی به مرحله اجرا در بياید. در این صورت علاوه بر کاهش خام فروشی، شاهد رونق اقتصادی نيز در کشور خواهيم بود. ازاین رو انتظار میرود دولت و مجلس با ایجاد سازوکارهایی مطمئن جهت سرمایه گذاری در پتروپالایشگاهها، بخش خصوصی را جهت ورود به این عرصه ترغيب کنند.

7. 7. تعامل ميان شركت ملي صنايع پتروشيمي وشركت پالايش و پخش فراوردههاي نفتي

با توجه به مزایای ساخت واحدهای پتروپالایشگاهی که پيشتر اشاره شد، برای ساخت واحدهای یكپارچه باید ميان شرکت ملی صنایع پتروشيمی( NPC) و شرکت پالایش و پخش فراوردههای نفتی (NIORDC) هماهنگی و تعامل مناسبی صورت پذیرد. رویكرد غالب کشورها این است که سرمایه گذاری خارجی را به سمتی هدایت میکنند که به شكوفایی صنعتی و مدیریتی بينجامد .این دو شرکت میتوانند در تعاملی سازنده مسائل مربوط به طرحهای پتروپالایشگاهی را به لحاظ فنی و اقتصادی بررسی کنند در حال حاضر در ایران دو صنعت پالایش و پتروشيمی با هم همگرایی ندارند و همين موضوع نيز برای هر دو صنعت پالایش و پتروشيمی چالشهای زیادی را بهوجود آورده است. در همين ارتباط میتوان به دو مجتمع پالایش نفت امام خمينی شازند و همچنين پتروشيمی شازند اشاره کرد که در مجاورت یكدیگر قرار دارند ،اما هر دو مجتمع دچار مشكلاتی هستند ،برای نمونه مجتمع پتروشيمی شازند بخشی ازخوراك مورد نياز خود را از سایر منابع داخلی و خارجی از جمله کشور عراق تأمين میکند.

 

نتيجه گيري

توسعه صنعت پالایش امروزه در دنيا با تغيير نگرش همراه است و علاوه بر توليد سوخت، پالایشگاهها را مبتنی بر توليد محصولات پتروشيمی نيز احداث میکنند. نمونه هایی از این رویكرد در کشورهای مختلف مانند ژاپن، روسيه، عربستان، مالزی و… قابل بررسی هستند. روسيه یكی از بزرگترین توليدکنندگان گاز دنياست، اما صنعت پتروشيمی خود را با رویكرد یكپارچه و مبتنیبر خوراك های مایع و گازی توسعه داده است .حتی کشورهایی که توليدکننده نفت نيز نيستند، این مسئله را در پيش گرفتند. در ایران بحث پتروپالایشگاهها در زمينه برنامه ریزی و توجيه پذیری دچار مشكلات فراوان است. متأسفانه نظام برنامه ریزی و توسعه صنعت پالایش از صنعت پتروشيمی در کشورمان جدا بوده و همين موضوع نيز مسائلی را برای هر دو صنعت ایجاد کرده است. هنوز در داخل کشور نگاه به صنعت پالایش بر توليد سوخت استوار است، نبود یك نظام واحد سبب شده است که صنعت پالایش در ایران غيراقتصادی تصور شود .در حالی که با اتصال صنعت پالایش و پتروشيمی و توليد فراوردههای ویژه، صنعت پتروپالایش از اقتصاد مطلوبتر و جذابتری برخوردار خواهد شد. رویكرد تلفيقی در مالكيت و مدیریت صنعت پالایش و پتروشيمی باید بيشتر مورد توجه قرار گيرد. در واقع مبتنی بر منطق اقتصادی، بنگاههای پالایشی سعی در یكپارچه شدن با مجتمع های پتروشيمی را داشته باشند تا بتوانند محصولات ميانی کم ارزش خود مانند نفتا را به محصولات با ارزشافزوده بالاتر تبدیل کنند. این در حالی است که در ایران بارها مسئولان اعلام کردهاند که توسعه صنعت پتروشيمی کشور گازمحور خواهد بود. هر چند احداث پتروشيمی بر مبنای خوراك گاز در مقطع کنونی مصداق اقتصاد مقاومتی بوده و شدت جریان خام فروشی را کاهش خواهد داد، اما به نظر میرسد سياستها باید به گونهای تغيير یابد که هر دو خوراك گاز و مایع تحویل پتروشيمی ها گردد و زمينه احداث پتروپالایشگاهها نيز مهياتر شود.

ایران نفتای با کيفيت و رقابتی جهت مصرف در صنعت پتروشيمی را داراست و میتوان به کمك فرایندهای کراکر با بخار و آروماتيك سازی، اقدام به توسعه سيستمهای پتروشيمی بر پایه نفتا نمود. دیدگاه دیگر آن است که این تمایل وجود داشته باشد که در مجتمعهای پالایشگاهی، واحدهای جدید پتروشيمی ایجاد گردد و با این کار زنجيره توليدات تا حدی تكميل شود، اما در شرایط موجود، ساخت و راه اندازی مجتمع های پتروشيمی با هزینه مجدد تهيه ليسانس همراه بوده که این موضوع ضریب سودآوری را کاهش داده در نهایت، ساخت واحدهای پتروشيمی در پالایشگاههای قدیمی به لحاظ اقتصادی مقرون به صرفه نباشد. سابقه ساخت مجتمع های پتروشيمی در مجاورت واحدهای پالایشگاهی در ایران وجود دارد، اما این امر یك رویكرد بسيار ساده است که امروزه در جهان به دلایل اقتصادی، مرسوم نيست. هر چند به دليل در اختيار قرار دادن خوراك گاز ارزان توسط دولت ،اقتصاد مجتمعهای خوراك مایع جهت توليد آروماتيكها و توليد الفينهای سنگين ضعيفتر است ،اما توسعه یكپارچه زنجيره ارزش نيازمند توليد متوازن محصولات پایه پتروشيمی است که این امر زمانی محقق خواهد شد که خوراك ترکيبی در اختيار پتروشيمیها قرار گيرد .

 

راهحلها

1. به منظور افزایش سودآوری، بالا بردن بهره وری و کاهش هزینه ها ،پيشنهاد میشود طرح ساخت پتروپالایشگاهها و یكپارچه شدن مالكيت در اولویت قرار گيرد .
2. یكپارچه بودن نظام سياست گذاری و تنظي مگری دو صنعت پالایش و پتروشيمی از مهمترین مواردی است که باید مورد توجه قرار گيرد .
3. در خصوص مجتمع های پتروشيمی و پالایشی موجود، سهامداری مشترك بين مجتمعهای پتروشيمی و پالایشگاههای نفت کشور میتواند مفيد واقع شود .با توجه به اینكه بخشی از سهام صنعت پالایش متعلق به سهام عدالت است ،تجدید ساختار نظام سهامداری مجتمعهای پتروشيمی و پالایش فعال در کشور میتواند راه گشا باشد.

4. دولت و مجلس باید با تنظيم قيمت خوراك گاز و مایع و همچنين ترکيب خوراکی که در اختيار پتروشيمی ها قرار میگيرد، جذابيت لازم جهت سرمایه گذاری در بخش پتروپالایشگاه را بيش از پيش ایجاد کنند. وزارت نفت نيز در تخصيص خوراك به صنعت پتروشيمی از ارائه خوراكهای خالص خودداری کند.

5. با راهاندازی طرح فراگير پالایشی سيراف و پالایشگاه ستاره خليج فارس، مقادیر زیادی نفتا توليد خواهد شد که میتواند به عنوان خوراك پتروشيمی ها مورد استفاده قرار گيرد. ازاین رو پيشنهاد میشود برنامه ریزیها برای احداث صنایع پتروشيمی در پایيندست این طرح توسط بخش خصوصی یا دولتی با هدف توليد محصول نهایی که به دست مصرف کننده برسد، در دستور کار قرار گيرد .
6. به منظور ایجاد بستر اوليه برای رصد عملكرد صنعت پتروشيمی کشور برای اجرای سياستهای کلی اقتصاد مقاومتی تقویت نقش نظارتی مجلس شورای اسلامی در زمينه ایجاد پتروپالایشگاهها میتواند کمك خوبی در ایجاد و تقویت زیرساختهای نهادی لازم باشد.
7. بهم نظور جلوگيری از خامفروشی نفت و درآمدزایی بيشتر برای کشور و توسعه پایدار پيشنهاد میشود طرحهای جدید به شكل پتروپالایشگاه تعریف گردند. لذا در برنامه ریزیهای دستگاههای حاکميتی باید تسهيلات و مشوقهای لازم جهت مشارکت بيشتر سرمایه گذاران بخش خصوصی لحاظ گردد.

 

پينوشتها

• BP Statistical Review of World Energy, 2017.
• OPEC’s World Oil Outlook 2040, 2017.
• BP Statistical Review of World Energy, 2017.
• ARGUS Crude and Refined Products Outlook, 2018.

]5[ تراز نامه انرژی سال 1394، انتشار سال 1396 و آمارنامه مصرف فراوردههای انرژیزا 1394، انتشار سال 1396.

]6[. گزارش سالانه عملكرد شرکت ملی صنایع پتروشيمی ،1396.

• A new era for Iranian petrochemicals, KPMG, 2017.
• Global petrochemical market outlook, HIS Markit, 2017.

]9[ گزارش عملكرد سال 1395 صنعت پتروشيمی کشور ،مدیریت برنامهریزی و توسعه، امور برنامهریزی تلفيقی ،شرکت ملی صنایع پتروشيمی ،1395.

• http://us.total.com
• Global Refining & Petrochemicals Congress (GRPC), 2017.
• hydrocarbons–technology.com.

]13[ نقش پتروپالایش در توسعه زنجيره ارزش نفت و گاز، مرکز مطالعات زنجيره ارزش ،1396.

 

منبع: دفتر مطالعات انرژی، صنعت و معدن (گروه صنعت) مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی ایران

تاریخ انتشار: 26/3/1398